احکام شک در نماز و 3 راه خلاص شدن از آن و رفع شبهه ی مهم

ماده بیست و هشتم در بیان شک در نماز (شکیات نماز) است و رفع شبهه ی مهم حتماً به صورت کامل مطالعه نمایید…

احکام شکیات نماز را : در پیج اینستاگرام مطالعه نمایید و از سوالاتی که در کامنت ها شده مطلع شوید و اگر سوالی هم داشتید از طریق کامنت ها و دایرکت اقدام نمایید.

آیه شریفه و تفسیر از آن در بیان احکام شک در نماز (شکیات نماز)

قال الله تعالی؛

« إِنَّ الَّذِینَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّیطَانِ تَذَکرُوا فَإِذَا هُمْ مُبْصِرُونَ .»

یعنی؛ « بدرستی که آن کسانی که تقوی نموده اند و حلال و حرام خداوند را ملاحظه کرده اند زمانی که بر ایشان وسوسه و فریبی از شیطان برسد احکام خداوند را به خاطر میآورند و در آن وقت با بصیرت میشوند و از وسوسه‌ و فریب او خلاص میشوند و تدارک وسوسه‌ی او را میکنند.»

• سوره اعراف آیه ٢٠١

✍ و این آیه را مرحوم صاحب وافی و تفسیر صافی و در کتاب مفاتیح در مبحث شکیات نماز ذکر کرده و مناسبت دارد و باید چاره‌ی وسوسه‌ی شیطان را که شک در نماز از آن جمله است از احکام دین و از ائمه‌ی معصومین ^{علیهم السلام} به دست آورده و عمل کرد.

احادیث مربوط به شک در نماز های دو رکعتی

در تهذیب از حسین بن ابوالعلاء روایت کرده که از حضرت صادق ^{علیه السلام} سوال کردم؛

از کسی که در نماز شک میکند و نمیداند که دو رکعت است نماز او و یا این که یک رکعت است؟

حضرت فرمود؛ تمام میکند نماز را در یک رکعتی.

• تهذیب ج ٢ ص 177 ح 710

و ایضا از ابن ابو یعفور روایت کرده که از حضرت صادق ^{علیه السلام} سوال کردم ؛

از کسی که نمیداند که دو رکعت است نماز او و یا این که یک رکعت؟

حضرت فرمود؛ در یک رکعتی تمام میکند.

• تهذیب ج ٢ ص 178 ح 712

و ایضا از عبد الرحمن روایت کرده که از حضرت کاظم ^{علیه السلام} سوال کردم؛

از کسی که نمیداند که نمازش یک رکعت است و یا دو رکعت؟

حضرت فرمود؛ بنا را بر یک رکعت میگذارد.

• تهذیب ج ٢ ص ١٧٧ ح ٧١١ | استبصار ج ١ ص ٣۶۵ ح ١٣٨٨

✍ و این حدیث را مرحوم صدوق در کتاب مقنع نیز روایت کرده است.

و ایضا در تهذیب از عنبسه روایت کرده که از حضرت صادق ^{علیه السلام} سوال کردم؛

از کسی که نمیداند نماز او یک رکعت و یا دو رکعت و یا سه رکعت است؟

حضرت فرمود؛

بنا را میگذارد به یک رکعت و در رکعت دوم سوره فاتحه قرائت میکند و بعد از نماز سجده‌ی سهو میکند.

• تهذیب ج ٢ ص ٣۵٣ ح ١۴۶٣ | استبصار ج ١ ص ٣٧۶ ح ١۴٢٧

احادیث مربوط به شک در نماز صبح و مغرب

و ایضا از عمار روایت کرده که از حضرت صادق ^{علیه السلام} سوال کردم؛

از کسی که شک کرده در نماز مغرب و ندانست که در دو رکعت است یا سه رکعت؟

حضرت فرمود؛

سلام را میگوید و بعد از آن قیام میکند و یک رکعت نماز بر آن اضافه و علاوه میکند.

و بعد از آن فرمود که؛

این نماز قسم به خداوند هیچ وقت قضا نمیشود.

• تهذیب ج ٢ ص ١٨٢ ح ٧٢٧

و ایضا در تهذیب از عمار روایت کرده که از حضرت صادق ^{علیه السلام} سوال کردم؛

از کسی که در نماز صبح شک میکند و نمیداند که یک رکعت است و یا دو رکعت؟

حضرت فرمود؛

بنا را به دو رکعت میگذارد و تشهد را میگوید و بعد از آن یک رکعت نماز میگذارد و هر گاه اصل نماز او دو رکعت بوده، این یک رکعت نافله میشود و اگر یک رکعت بوده  این یک رکعت دیگر اصل نماز صبح را تمام میکند.

گفتم ؛ آن شخص در نماز مغرب شک میکند و نمیداند دو رکعت است و یا سه رکعت است؟

حضرت فرمود؛

بنا را به سه رکعت میگذارد و تشهد میگوید و بعد از نماز قیام میکند و یک رکعت نماز میگذارد هر گاه اصل نماز سه رکعت بوده، این یک رکعت نافله میشود و اگر دو رکعت بوده این یک رکعت آن را تمام میکند.

و بعد از این فرمایش آنحضرت فرمود که؛ این نماز قضا نمیشود به خداوند قسم یاد میکنم.

• تهذیب ج ٢ ص ١٨٢ ح ٧٢٨

✍ و از این احادیث معلوم می‌شود که شک در نماز دو رکعتی و در دو رکعت اول از نماز های سه رکعتی و چهار رکعتی و در نماز صبح و مغرب باعث بطلان نماز ها نمیشود و چنانکه شک در نماز های چهار رکعتی تدارک میشود، هکذا در نماز های دو و سه رکعتی و در دو رکعت اول نماز های چهار رکعتی تدارک خواهد شد، بدون فرق در بین رکعات یک و یا دو و یا سه و یا چهار رکعت و حمل کردن این همه احادیث بر تقیه معنی ندارد. زیرا که این احادیث از اشخاص مختلف نقل شده و علاوه بر این قسم یاد کردن امام ^{علیه السلام} چه معنی دارد بر صحابه خود؟ و در نزد آن حضرت در وقت این حدیث پادشاه مخالف نبوده و ترسی از او نداشته که به او قسم یاد کند و تقیه نماید.

✍ بله در مقابل این احادیث نیز در کتب اربعه احادیث بسیار است که وقتی که کسی در دو رکعت اول از نماز های چهار رکعتی شک بکند و یا در نماز دو رکعتی و یا در سه رکعتی شک کرد، آن نماز را اعاده نماید، و یا اینکه در دو رکعت اول از نماز های چهار رکعتی و در نماز دو رکعتی و یا سه رکعتی شک نمیشود، پس همه‌ی آن احادیث حمل میشود بر مستحب بودن اعاده، نه بر وجوب آن به قرینه این احادیث مذکوره و اگر آن احادیث حمل شود به وجوب اعاده، چنانکه اکثر علماء فرموده‌اند لازم میشود رد و طرح این احادیث مذکوره با وجود قسم یاد کردن آن حضرت که نماز صبح و نماز مغرب در صورت شک در آنها قضاء و اعاده و دوباره به جای آورده نمیشود و در مقابل قسم آن حضرت چطور گفته میشود که باید اعاده شود؟! و این بسیار واضح است.

احادیث مربوط به اینکه زمانی که در بین رکعات شک کردیم بنا را بر اقل یا همان یقین بگذاریم

✍و دلیل دیگر بر این که فرق نیست در شک کردن در نماز دو رکعتی و سه رکعتی و چهار رکعتی در بنا گذاشتن و نماز را تمام کردن و اعاده ننمودن، حدیث محمد بن سهل است که؛

چنانکه در تهذیب روایت کرده که از حضرت کاظم ^{علیه السلام} سوال کردم؛

از کسی که در نماز شک میکند و نمیداند که در دو رکعت است یا سه رکعت؟

حضرت فرمود؛

بنا را بر نقصان میگذارد و اخذ بر جزم و یقین میکند که دو رکعت یقین است و تشهد میگوید و همچنین است اول نماز و آخر نماز، یعنی؛ در این شک که بنا را بر یقین میگذارد فرق ندارد در دو رکعت اول و در دو رکعت آخر.

• تهذیب ج ٢ ص ١٩٣ ح ٧۶١

و ایضا در تهذیب از عبد الرحمن روایت کرده که از حضرت کاظم ^{علیه السلام} سوال کردم؛

از شک در نماز؟

حضرت فرمود؛

بنا را بر یقین بگذار و اخذ کن بر جزم و در جمیع نماز ها احتیاط بکن و عمل تو بر یقین بوده باشد.

• تهذیب ج ٢ ص ٣۴۴ ح ١۴٢٧

و در فقیه از اسحاق بن عمار روایت کرده که حضرت کاظم ^{علیه السلام} فرمود؛

زمانی که شک نمودی در نمازت، پس بنا را بر یقین بگذار.

گفتم؛ آیا این اصل و قاعده کلیه است؟

حضرت فرمود؛ بلی.

• فقیه ج ۱ ص 351 ح 1025

و ایضا در فقیه از ابن یسع روایت کرده که حضرت رضا ^{علیه السلام} فرمود؛

کسی که شک کند در بین دو و سه و چهار، پس بنا را بر یقین گذارد و نماز را تمام میکند و بعد از سلام دو سجده‌ی سهو به جای آورد و تشهد مختصر میگوید.

• فقیه ج ۱ ص ٣۵١ ح ١٠٢٣

✍ و این چهار حدیث دلالت واضحه کرده بر این که در شک کردن بنا را بر یقین و نقصان میگذارد و احتیاط در این بنا گذاشتن است.

احادیث مربوط به اینکه زمانی که در بین رکعات شک کردیم بنا را بر اکثر بگذاریم

✍ و در مقابل این احادیث چند حدیث دیگر است که بنا را بر اکثر میگذارد و نماز احتیاط به جای آورد. چنانکه؛

چنانکه در فقیه از عمار روایت کرده که حضرت صادق ^{علیه السلام} فرمود؛

ای عمار تمام شکیات را برای تو در دو کلمه جمع و بیان میکنم، هر وقتی که شک کردی، پس اخذ بکن به طرف اکثر و بنا را بر اکثر بگذار و بعد از سلام نماز، برخیز و آنچه گمان میکنی که ناقص کردی از نمازت به جای بیاور. (حدیث ناب در بیان خلاصی از شک در نماز)

• فقیه ج ۱ ص ٣40 ح 993

و ایضا در تهذیب از همین عمار روایت کرده که از حضرت صادق ^{علیه السلام} سوال کردم؛

از شک نمودن در نماز؟

حضرت فرمود؛

آیا تو را یاد بدهم چیزی را که اگر به آن عمل بکنی و بعد از آن به خاطر رسید که تو نماز را ناقص کردی و یا زیادتر نمودی برای تو چیزی و ضرری نباشد؟

گفتم؛ بلی.

حضرت فرمود؛

زمانی که شک میکنی بنا را بر اکثر بگذار و بعد از سلام نماز برخیزی و آن چه گمان کردی که نقصان نمودی به جا بیاور، پس اگر اصل نماز تو تمام بوده در این نماز از برای تو ضرری نیست و اگر به خیال تو رسید که نقصان داشته این نماز تو آن را تمام میکند.

• تهذیب ج ٢ ص ٣۴٩ ح ١۴۴٨

و ایضا از عمار روایت کرده که حضرت صادق ^{علیه السلام} فرمود؛

هر وقت شک کردی بنا را بر اکثر بگذار و بعد از سلام نمازت آن چه گمان داری ناقص نمودی به جای بیاور.

• تهذیب ج ٢ ص ١٩٣ ح ٧۶٢

✍ و این سه حدیث را عمار روایت کرده از حضرت صادق ^{علیه السلام} و در واقع یک روایت است از یک معصوم ^{علیه السلام} و با وجود این حدیث عمار که صحیح و از معدن وحی و علم صادر شده و عمل بر این نیز صحیح است، مثل عمل بر احادیث سابقه و بنا را بر کمتر گذاشتن و شخص نماز گذار اختیار دارد یا بنا را بر اکثر میگذارد و بعد از تمام کردن نماز، نماز احتیاط گذارد و یا اینکه بنا را بر اقل گذارد و نماز احتیاط ندارد.

✍ و در احادیث بسیار وارد شده که در وقت وارد شدن دو حدیث مختلف اختیار دارید بر هر کدام که عمل بکنید عیب ندارد .

در اینکه اگر در زمان شک در نماز گمانمان به یک طرف بیشتر شد باید بنا را به طرف بیشتر گذاشت

✍ و بنا را بر اکثر و یا بر کمتر گذاشتن در آن وقت است که هر دو طرف مساوی باشد در گمان و خیال نمازگزار و اگر یک طرف زیادتر شد لازم است بنا را به طرف راجع گذاشت. چنانکه؛

چنانکه در کافی و تهذیب از ابن سیابه و ابوالعباس روایت کرده اند که حضرت صادق ^{علیه السلام} فرمود؛

اگر شک نمودی در بین سه و چهار و گمان تو به سه رفت، بنا را بر سه گذار و اگر خیال تو به چهار رفت بنا را به چهار بگذار و سلام نماز را بگو و اگر گمان تو مساوی شد در بین سه و چهار بنا را در این صورت به چهار بگذار و بعد از سلام دو رکعت نماز احتیاط در حالت نشسته به جای بیاور.

• کافی ج ۳ ص ٣۵٣ یا ٢٠٠ ب ٢٠۶ ح ٧ | تهذیب ج ٢ ص ١٨۴ ح ٧٣٣

و ایضا در کافی و تهذیب از جمیل روایت کرده که حضرت صادق ^{علیه السلام} فرمود؛

در کسی که شک کرده و نمیداند که نماز او سه رکعت است و یا چهار رکعت و گمان او در این شک مساوی است که زمانی که گمان مساوی شد در بین سه و چهار آنکس اختیار دارد بعد از بنا گذاشتن به چهار در بین این که یک رکعت نماز احتیاط ایستاده بگذارد و یا دو رکعت نشسته به جا آورد.

• کافی ج ۳ ص ٣۵٣ یا ٢٠٠ ب ٢٠۶ ح ٩ | تهذیب ج ٢ ص ١٨۴ ح ٧٣۴

و در کافی و تهذیب از زراره روایت کرده اند که حضرت صادق ^{علیه السلام} فرمود؛

زمانی که نمیدانی که نماز تو سه رکعت و یا چهار رکعت است و حال این که احراز کردی سه رکعت را، بر خیز و یک رکعت علاوه کن بر آن سه رکعت و بعد از آن چیزی لازم نیست از احتیاط و سجده سهو، و نقض نمیشود یقین با شک، و داخل نمیشود شک در یقین، و خلط نمیشود یکی از این دو به دیگری، و نقض میشود شک با یقین و تمام گردد نماز بر یقین و بنا گذاشته میشود بر یقین و اعتنا نمیشود بر شک در هیچ حالات.

• کافی ج ۳ ص ٣۵١ یا ١٩٩ ب ٢٠۶ ح ٣ | تهذیب ج ٢ ص ١٨۶ ح ٧۴٠ | استبصار ج ١ ص ٣٧٣ ح ١۴١۶

✍و از این حدیث نیز معلوم میشود بنا را بر اقل گذاشتن و این هم یک دلیل است بر این که بنا را بر کمتر میشود گذاشت اگر تعیین نشود بنا بر آن گذاشتن.

احادیث اعاده کردن نماز در زمان شک

✍و در بعضی احادیث وارد شده که در فرض شک کردن اعاده کند نماز را. چنانکه؛

چنانکه در تهذیب از محمد بن مسلم روایت کرده که سوال کردم از حضرت باقر ^{علیه السلام}؛

از کسی که شک میکند در بین دو و سه؟

حضرت فرمود؛ اعاده کند.

• تهذیب ج ٢ ص 179 ح 715

و ایضا در تهذیب از زراره روایت کرده که از حضرت صادق ^{علیه السلام} سوال کردم؛

از کسی که در نماز شک کرد در بین دو و سه؟

حضرت فرمود؛ اعاده میکند.

گفتم؛ نمیگویید که شخص با بصیرت نماز را اعاده نمیکند؟

حضرت فرمود؛

این در شک بین سه و چهار است.

• تهذیب ج ٢ ص ١٩٣ ح ٧۶٠

✍و از این دو حدیث معلوم میشود که در شک بین دو و سه اعاده نیز دارد و بنابراین شخص اختیار دارد در این که بنا را بر اکثر بگذارد چنانکه در حدیث عمار است و یا بر اقل بگذارد چنانکه در حدیث زراره و ابن عمار است و یا این که نماز را اعاده کند چنان که در حدیث محمد بن مسلم و زراره است و در بین احادیث ابدا اختلاف نیست و بلکه این وسعت حال و تکلیف نماز گذار را بیان میکند و راه خلاص شدن از تکلیف را میفرمایند که بر هر یکی از این ها عمل کند خوب است و تاویل کردن این احادیث و یا رد نمودن این ها معنی ندارد و تکلیف سهل و آسان است و حکم کردن به اعاده‌ی نماز در شک بین دو و سه و بنا نگذاشتن بر اکثر و یا بر اقل منافات دارد با احادیث ابن عمار که حضرت کاظم ^{علیه السلام} فرمود؛ در هر جایی که شک کردی بنا را بر یقین بگذار. راوی گفت؛ این اصل و قاعده‌ کلیه است؟ حضرت فرمود؛ بلی ؛ و با حدیث زراره که حضرت باقر ^{علیه السلام} فرمود؛ بنا بر یقین بگذارد و به شک اعتنا نباید کرد در جمیع حالات شک.

✍و بالجمله مساله‌ی بنا گذاشتن در شک در جمیع نمازها از احادیث واضح است و امر به اعاده نیز وارد شده و اختلاف در بین اینها نیست و بلکه شخص اختیار دارد در اخذ کردن بر هر یکی از این ها.

اما از احکام شک در نماز این است که بنا گذاشتن و عمل کردن به شک در چند مورد لازم نیست

✍و اما بنا گذاشتن و عمل کردن به شک در چند مورد لازم نیست؛

✍اول؛ اینکه شخص کثیر الشک باشد؛ چنانکه؛

چنانکه در کتب اربعه از محمد بن مسلم روایت کرده اند که حضرت باقر ^{علیه السلام} فرمود؛

زمانی که شک تو زیادتر شد و کثیر الشک شدی، پس در گذر در نماز خود و در این فرض شیطان تو را ترک میکند. زیرا که کثرت شک از شیطان است.

• کافی ج ۳ ص ٣۵٩ یا ٢٠۴ ب ٢٠٩ ح ٨ | فقیه ج ۱ ص ٣٣٩ ح 990 | تهذیب ج ٢ ص ٣۴٣ ح ١۴٢۴

✍دوم؛ شک پیشنماز و مأموم است؛

چنانکه در تهذیب از علی بن جعفر علیه السلام روایت کرده که از حضرت کاظم ^{علیه السلام} سوال کردم؛

از کسی که اقتدا بر پیشنماز کرده و نمیداند که چند رکعت گذارده آیا از برای او عمل کردن به شک خود جا دارد؟

حضرت فرمود؛ نه لازم نیست.

• تهذیب ج ٢ ص ٣۵٠ ح ١۴۵٣

✍و این را در فقیه نیز روایت کرده.

و در کافی و تهذیب از حفص روایت کرده اند که حضرت صادق ^{علیه السلام} فرمود؛

از برای پیش نماز و اقتدا کننده‌ی او، شک نیست. یعنی عمل به شک لازم نیست.

• کافی ج ۳ ص 359 ح ٧ | تهذیب ج ٢ ص ٣۴۴ ح ١۴٢٨

✍سوم؛ شک بعد از گذشتن محل است؛

چنانکه در تهذیب از زراره روایت کرده که به حضرت صادق ^{علیه السلام} عرض کردم؛

شخصی شک کرد در اذان و به اقامه داخل شد؟

حضرت فرمود؛ بگذرد.

گفتم؛ در اذان و اقامه شک میکند و تکبیر گفته؟

حضرت فرمود؛ بگذرد.

گفتم؛ در تکبیرة الإحرام شک کرده و در قرائت است؟

حضرت فرمود؛ بگذرد.

گفتم؛ در قرائت شک دارد و در رکوع است؟

حضرت فرمود؛ بگذرد.

گفتم؛ در رکوع شک میکند و در حال سجود است؟

حضرت فرمود؛ بگذرد.

و بعد از آن فرمود؛

ای زراره! زمانی که از چیزی خارج شدی و بعد از آن به چیز دیگری داخل گردیدی، پس شک تو چیزی نیست.

• تهذیب ج ٢ ص ٣۵٢ ح ١۴۵٩

✍و چهارم؛ در نمازی که از جهت شک کردن و بنا گذاشتن به جای آورده شود؛

چنانکه در کافی و تهذیب از حفص روایت کرده اند که حضرت صادق ^{علیه السلام} فرمود؛

در آن نمازی که از جهت سهو و شک به جای آورده میشود، شک نیست و از برای نماز اعاده‌ نماز نیست.

• کافی ج ۳ ص ٣۵٩ ح ٧ | تهذیب ج ٢ ص ٣۴۴ ح ١۴٢٨

✍و از این احادیث معلوم میشود که در این موارد اعتنا بر شک نمیشود و شک اعتبار ندارد.