احکام سهو در نماز یا همان سهویات نماز و سجده سهو

ماده ی بیست و نهم در حکم سهو در نماز ( سهویات نماز ) و اینکه فراموش کردن رکعات نماز، باعث بطلان نماز نمی‌شود و همچنین در بیان اینکه سجده سهو واجب نیست و مستحب است.

احکام سهو در نماز را : در پیج اینستاگرام مطالعه نمایید و از سوالاتی که در کامنت ها شده مطلع شوید و اگر سوالی هم داشتید از طریق کامنت ها و دایرکت اقدام نمایید.

آیه شریفه و تفسیر از آن در بیان احکام سهو در نماز (سهویات نماز)

قَالَ الله تعالى:

«رَبَّنَا لا تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَلا تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِنَا»

 یعنی خداوندا بر ماها مؤاخذه نفرمایید اگر ما فراموش کردیم چیزی از عبادات و طاعات را و یا خطا کردیم و بدون عمد و قصد فعل بدی از ما صادر شد و بار مکن بر ما بارگران و تکلیف شاقه را چنان که در امت های سابقه قرار داده بودی.

• سوره بقره آیه ۲۸۶

و در تفسیر برهان در این آیه از خرّاز روایت کرده که حضرت صادق ^{علیه السلام} فرموده که حضرت رسول الله ^{صلی الله علیه و آله} فرمود؛

از امت من چهار خصلت برداشته شده آنچه نسیان نمایند و آنچه خطا کنند و بدون قصد مرتکب چیزی شوند از معاصی و آنچه بر آن استطاعت ندارند و آنچه بر آن اکراه شوند و با قهر بر آن وارد شوند و اینها در کتاب خداوند است که فرموده؛

«رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَلا تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِنَا رَبَّنَا وَلا تُحَمِّلْنَا مَا لا طاقَةَ لَنَا بِهِ.»

و فرمايش خداوند؛ « إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنَّ بالایمان».

• نحل  ۱۰۶ | تفسیر برهان ج ۱ ص 576 ح 1585 به نقل از عیاشی

✍ و در بعضی احادیث شش چیز است سهو و آنچه آن را نمی دانند و علم بر آن ندارند و در بعضی احادیث نه چیز از این امت برداشته شده حسد و فال بد زدن و وسوسه در خلقت کردن مادامی که به زبان نیاورده است.

• البرهان ج ۱ ص ۵۸۶ ذیل آیه ۲۸۶ سوره ی بقره

✍ و در بین احادیث اختلاف .نیست زیرا که در بعضی احادیث چهار چیزی را فرموده و در بعضی شش چیز و در بعضی نه چیز بر مناسبت مقام ؛ و مقصود در این ماده نسیان بعضی اجراء و افعال نماز است. که به سبب نسیان آن نماز باطل نیست.

در بیان اینکه فراموش کردن رکعات نماز، باعث بطلان نماز نمی‌شود در زمان سهو در نماز

چنان که در «فقیه» و «محاسن» از ابن زراره روایت کرده اند که از حضرت صادق ^{علیه السلام} سؤال کردم؛

از کسی که داخل جماعت شد با پیشنماز و پیشنماز یک رکعت نماز را گزارده بود و زمانی که جماعت از نماز فارغ شدند آن کس نیز با ایشان از نماز خارج شد و رفت و بعد از آن به خاطرش رسید که او یک رکعت از نمازش کمتر به جای آورده؟

حضرت فرمود؛ همان یک رکعت را اعاده میکند.

• فقیه ج 1 ص 405 ح 1200 | محاسن ج 2 ص 325 ح 69

و در «کافی» و «تهذیب» از ابوبکر حضرمی روایت کرده اند؛

با اصحاب خودم نماز مغرب را به جای آوردم و در دو رکعتی سلام دادم و بعضی رفقای من به من گفتند؛ تو در دو رکعت سلام دادی پس من نماز خود را اعاده کردم و به خدمت حضرت صادق ^{علیه السلام} رسیدم و قضیه را گفتم.

و آن حضرت خندید و فرمود: برای تو کفایت بود یک رکعت نماز گزاردن.

کافی ج 3 ص 351 ح 3 | تهذيب ج ۲ ص ۱۸۰ ح ۷۲۴

و در «تهذیب» از زراره روایت کرده که از حضرت باقر ^{علیه السلام} سؤال کردم؛

کسی که در دو رکعتی سلام داد و گفتگو کرد.

حضرت فرمود؛ وقتی که به خاطرش رسید تمام میکند باقی نماز خود را چه گفتگو کرده باشد و یا نکرده باشد و چیزی بر او لازم نیست.

• تهذيب ج ۲ ص 191 ح 756

و ايضاً از حکم بن حکیم روایت کرده که به حضرت صادق ^{علیه السلام} گفتم؛

کسی از نمازش یک رکعت و یا یک سجده و یا چیز دیگر نسیان میکند و بعد از آن به خاطرش می رسد.

حضرت فرمود؛ آن چه فراموش کرده فقط آن را قضا نماید.

گفتم؛ آیا نماز را اعاده نکند؟

حضرت فرمود؛ نه اعاده لازم نیست.

• تهذیب ج ۲ ص 150 ح 588

و ايضاً از محمد بن مسلم روایت کرده که از حضرت باقر ^{علیه السلام} سؤال کردم؛

کسی که از نماز واجب دو رکعت ادا کرده و سلام داده و گمان نموده که از نمازش فارغ شده و بنای گفتگو نمود و بعد از آن به خاطرش رسید که او دو رکعت نماز گزارده.

حضرت فرمود؛ باقی نماز را به جای بیاورد و چیزی بر او نیست. ( این حدیث در باب سهو در نماز قابل تأمل میباشد و دلیل بر عدم واجب بودن سجده سهو)

• تهذیب ج ۲ ص 191 ح 757

و در «فقیه» و «تهذیب» از محمّد بن مسلم روایت کرده اند که از حضرت باقر ^{علیه السلام} پرسیدم؛

کسی که با پیش نماز داخل نماز شد و یک رکعت پیش نماز از او زیادتر گزارده بوده و با وجود این با پیش نماز از نماز خارج شد و رفت و بعد از آن به خاطرش رسید که یک رکعت از نماز او مانده.

حضرت فرمود؛ همان یک رکعت را به جای بیاورد.

• فقیه ج 1 ص 350 ح 1020 | تهذیب ج ۲ ص 346 ح 1436

و در «تهذیب» از زراره روایت کرده که از حضرت باقر ^{علیه السلام} سؤال کردم ؛

کسی در کوفه دو رکعت نمازگزارد و بعد از آن در مکه یا مدینه و یا در بصره و یا در بلدی از بلاد به خاطرش رسید که او دو رکعت به جای آورده.

  آن حضرت فرمود: دو رکعت باقی نماز خود را میگزارد.

• تهذيب ج ۲ ص ۳۴۷ ح ۱۴۴۰

و در «فقیه» و «تهذیب» از عمار روایت کرده که از حضرت صادق ^{علیه السلام} پرسیدم ؛

کسی که از نماز فارغ میشود و از برای حاجت خود میرود و تکلم میکند و به خاطرش میرسد که او نماز عصر و یا ظهر و یا مغرب و عشا را دو رکعت گزارده.

حضرت فرمود: بنا می گذارد بر اصل نماز خود و باقی آن را به جای می آورد هر چندی که به چین رسیده باشد و نماز خود را اعاده نمی کند.

• فقیه ج ۱ ص ۳۴۷ ح ۱۰۱۲ | تهذيب ج ۲ ص ۱۹۲ ح ۷۵۸

و در «فقیه» و «تهذیب» و در «سرائر» از ابن زراره روایت کرده اند که از حضرت صادق ^{علیه السلام} سؤال کردم؛

کسی که نماز صبح را یک رکعت به جای آورد و سلام دهد و از نماز خارج شود و برود و بیاید و بعد از آن به خاطرش رسید که او یک رکعت نماز گزارده .

حضرت فرمود: علاوه میکند به نماز اول یک رکعت دیگر .

• فقیه ج ۱ ص 348 ح 1013 | تهذیب ج ۲ ص 346 ح 1437 | سرائر ج 3 ص 605

✍ و از این احادیث (در باب سهو در نماز) معلوم میشود که هرگاه کسی در دو رکعت و یا در سه رکعت نماز عشاء و ظهر و عصر سلام بگوید و یا در یک رکعت نماز صبح و از نماز خارج شود و به جای دیگر برود و گفتگو نیز کند و قضای حاجت نماید هر چندی که مسافرت مگه کند و بعد از اینها به خاطرش رسد که نماز او کم تر شده و یک رکعت و یا دو رکعت ناقص گردیده پس باید او همان باقی نماز را به جای آورد بدون حاجت بر اعاده ی اصل نماز و بلکه به جای آوردن باقی آن کفایت میکند.

و اما احادیثی که امر به اعاده شده در زمان سهو در نماز

✍ و بعد از این احادیث ( در باب سهو در نماز ) اگر حدیث دیگر داشته باشد که اصل نماز را اعاده نماید و یا این که تکلم کند و یا از قبله روی خود را برگرداند باید اصل نماز خود را قضا کند حمل باید کرد بر استحباب نه به وجوب. زیرا که رد و طرح این همه احادیث با وجود موافق بودن با آیه‌ی شریفه ممکن نیست و حکم بر اعاده در صورت روی برگرداندن از قبله چنان که بعضی عُلما فرموده رد و طرح این احادیث است اگر با آیه ضد نباشد و هر چندی که حدیث هم داشته باشد.

مثل حديث محمد بن مسلم در «تهذیب» که از حضرت صادق ^{علیه السلام} سؤال کردم؛

از کسی که نماز خود را با پیش نماز ادا نمود و پیش نماز یک رکعت بر او سبقت کرده بود و بعد از فارغ شدن امام جماعت آن کس نیز از نماز خارج شد و بعد از آن به خاطرش رسید که یک رکعت از او فوت شده.

حضرت فرمود؛ همان یک رکعت را اعاده می نماید زمانی که روی خود را از قبله باز نگردانده باشد و اگر روی خود از قبله بازگرداند باید نماز را اعاده کند.

• تهذیب ج ۲ ص 184 ح 732

✍ و مثل این است چند حدیث دیگر .

✍ و این احادیث محمول است بر مستحب بودن اعاده نه به وجوب آن .

در بیان اینکه سجده سهو در زمان سهو در نماز واجب نیست

✍ و در بعضی احادیث وارد شده که در صورت نسیان یک رکعت یا دو رکعت بعد از به جای آوردن رکعت فوت شده سجده سهو نیز دارد.

چنان که در «تهذیب» از عیص روایت کرده که سؤال کردم از حضرت صادق ^{علیه السلام} ؛

از کسی که یک رکعت از نماز خود را نسیان کرده بعد از تمام کردن نماز به خیال خود به خاطرش رسیده که یک رکعت از نماز او فوت شده؟

حضرت فرمود؛ یک رکعت نماز می‌گزارد و دو سجده سهو میکند .

• تهذيب ج ۲ ص ۳۵۰ ح ۱۴۵۱

ایضاً از عمار روایت کرده که از حضرت صادق ^{علیه السلام} سؤال کردم؛

از کسی که سه رکعت نمازگزارد و گمان نمود که چهار رکعت شد و بعد از فارغ شدن و سلام دادن به خاطرش رسید که او سه رکعت نماز گزارده؟

حضرت فرمود؛ هر وقت به خاطرش رسید بنا را بر اصل نماز خود میگذارد و همان یک رکعت را به جای آورد و تشهد و سلام میگوید و دو سجده سهو به جای آورد و نماز او صحیح است.

• تهذيب ج ۲ ص ۳۵۳ ذیل ح ۱4۶۶

✍ پس این احادیث حمل می شود بر استحباب و مستحب بودن سجده سهو در این موارد نه به وجوب آن به قرینه ی احادیث سابقه بسیار در این موارد با عدم اشاره بر سجده ی سهو در آنها و اگر سجده ی سهو واجب بوده چرا ذکر آن را در احادیث بسیار نفرموده اند و ذکر مستحبات را ترک میکنند و ذکر واجب ترک نمیشود از حضرات ائمه ^{علیهم السلام} و بلکه سجده ی سهو در همه ی موارد ورود آن مستحب است نه واجب زیرا که در بعضی موارد امر به سجده ی سهو فرموده اند و در حدیث دیگر در همان مورد به سجده سهو اشاره نکرده اند از آن جمله (احادیث مربوط به) کلام بی جا است.

چنانکه در کافی از عبدالرحمن روایت کرده که از حضرت صادق ^{علیه السلام} سؤال کردم؛

از کسی که در نماز خود از جهت نسیان تکلم نمود و گفت صف خودتان را درست نمایید؟

حضرت فرمود؛ نمازش را تمام میکند و دو سجده سهو نماید.

• کافی ج ۳ ص ۳۵۶ ح 4

و در «تهذیب» از ابن خالد روایت کرده که از حضرت صادق ^{علیه السلام} سؤال کردم؛

از کسی که شخصی را ندا بکند در نمازش و نمازگزار نسیان بکند و جواب او را دهد چه کند؟

حضرت فرمود ؛ نماز خود را تمام کند و چند مرتبه تکبیر میگوید.

• تهذيب ج ۲ ص ۳۵1 ح 1456

✍ (در حدیث عبدالرحمن به سجده سهو اشاره شده) و در این حدیث (ابن خالد که در همان مورد است) در کلام بیجا اشاره به سجده سهو نکرده اند.

✍ و (همچنین در مورد مستحب بودن سجده سهو) از آن جمله (احادیث مربوط به) شک کردن است در بین سه و چهار؛

چنانکه در «کافی» از حلبی روایت کرده که حضرت صادق ^{علیه السلام} فرمود؛

زمانی که شک کردی و ندانستی که نماز تو سه (رکعت) است و یا چهار (رکعت)…

تا این که فرمود؛ اگر گمان تو بر سه رفت پس قیام بکن و یک رکعت علاوه نما و تمام بکن نماز را و سجده سهو نکن و اگر گمان تو به چهار رفت تشهد و سلام بگو و بعد از آن دو سجده ی سهو بكن.

• کافی ج ۳ ص ۳۵۳ ح 8

و در «فقیه» از ابن مسلم روایت کرده از حضرت صادق ^{علیه السلام} که فرمود؛

اگر گمان تو به سه رفت پس یک رکعت دیگر علاوه کن و بعد از آن نماز دو سجده سهو به جای بیاور تا آخر حدیث.

• مستدرک وسائل ج 6 ص 410 | مقنع ج 1 ص 104

✍ و در این حدیث امر فرمود به سجده سهو و در صورت رفتن گمان بر سه رکعت و در حدیث اول در این صورت فرمود سجده سهو نکن و هکذا در سایر موارد که در مورد مخصوص امر به سجده‌ی سهو فرموده و در همان مورد و در حدیث دیگر اشاره نیز نفرموده و این دلیل استحباب است و در جمیع احادیث واجبات حکم مساوی میشود و این مسأله در احادیث بسیار واضح است و اهل حدیث میداند که دلیل مستحب در بعضی موارد ذکر میشود در بعضی احادیث ترک میشود و دليل واجب ابداً ترک نمیشود و اگر سجده سهو واجب بود چرا در مورد خاص بفرماید بجا بیاورد و در آن مورد در حدیث دیگر بگوید که به جای نیاورد.

و در حدیث سفیان ابن سمط در «تهذیب» حضرت صادق ^{علیه السلام} فرمود؛

دو سجده سهو کن از جهت هر زیادتی که بر تو وارد شده باشد و یا نقصان.

• تهذيب ج ۲ ص ۱۵۵ ح ۶۰۸

و در حدیث فضیل در «فقیه» آن حضرت فرمود؛

هر که حفظ بکند شک خود را و تمام نماید شک خود را و تدارک و تلافی کند شک کردن خود را در نمازش پس برای او دو سجده سهو نیست و سجده سهو هر آینه بر آن کس است که نمیداند آیا در نماز او زیاده شده و یا نقصان گردیده .

• فقیه ج ۱ ص 350 ح ۱۰۱۸

✍ و از حدیث ابن سمط واضح است که سجده ی سهو در هر زیاده و نقصان است و از حدیث فضیل معلوم میشود که سجده سهو در آن مورد است که نمازگزار نداند که نماز او زیاد شده و یا ناقص گردیده و اگر سجده ی سهو واجب و لازم میشود چرا این دو حدیث با هم دیگر اختلاف داشته باشد و حال این که هر دو حدیث در میان امر به سجده ی سهو است و حدیث فضیل سجده سهو را منحصر نموده بر آن جایی که نمازگزار هیچ نداند که او زیاده کرده و یا نقصان نموده در نماز خود و اگر بعد از نسیان به خاطرش آمد سجده ی سهو ندارد و اگر تدارک بکند شک خود را باز ندارد و این دلیل واضح است بر مستحب بودن سجده ی سهو.

✍ و دلیل دیگر بر استحباب سجده سهو حدیث زراره است در «تهذیب» که گفت سؤال کردم از حضرت باقر ^{علیه السلام} ؛

آیا حضرت رسول الله ^{صلی الله علیه و آله} در عمر خود سجده سهو بجا آورده یا نه؟

حضرت فرمود؛ ابداً آن حضرت سجده ی سهو نکرده و بلکه فقیه و شخص با بصیرت در احکام نماز سجده سهو نمی کند.

• تهذیب ج ۲ ص ۳۵۰ ح ۱۴۵۴

✍ و این حدیث صحیح واضح است در این که سجده سهو کردن کار شخص بدون علم است که بصیرت در احادیث ندارد که بداند که آن واجب نیست و مستحب است و بلکه آن تقیه است.

✍ چنانکه در حدیث ذوشمالين سجده سهو کردن را به حضرت رسول ^{صلی الله علیه و آله} نسبت داده و در بین علما اهل سنت سهو نمودن آن حضرت ^{صلی الله علیه و آله} در نماز خود و سجده ی سهو کردن او مشهور است .

• تهذيب ج ۲ ص ۳۴۶ ح ۱۴۳۸

✍ و در حدیث زید شهید در «تهذیب» دو سجده سهو را مرغمتان فرموده ، یعنی به خاک مالیدن بینی شیطان و این نیز دلیل استحباب است.

• تهذيب ج ۲ ص 350 ح 1449

✍ و بالجمله دلیل محکم به وجوب آن یافته نشده و در چندین حدیث فرموده اند که بعد از تدارک شک و نسیان بر نمازگزار چیزی نیست چنانکه در ماده ی سابقه بیان شده و اگر سجده سهو واجب بوده چه طور می فرمودند که بر او چیزی لازم نیست.