اوقات نماز یومیه
ماده هجدهم در اوقات نماز یومیه؛
قال الله تعالی؛
« أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلَى غَسَقِ اللَّيْلِ وَقُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كَانَ مَشْهُودًا »
یعنی؛ نماز را اقامه بکن از اول ظهر تا به نصف شب و یکی از نمازها را در نزد صبح اقامه بنما به درستی که نزدیکی صبح وقت حاضر شدن ملائکه است.
سوره اسراء آیه ۷۸
ایضاً فرمود؛
« وَأَقِمِ الصَّلَاةَ طَرَفَيِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِنَ اللَّيْلِ »
یعنی؛ نماز را اقامه بکن در دو طرف روز و نیز نماز بگذار در وقت گذاشتن قدری شب از شب .
سوره هود آیه ۱۱۴
و در کتب اربعه از زراره روایت کرده اند که از حضرت باقر علیه السلام سوال نمودم؛
از نمازهایی که خداوند فرض و واجب فرموده بر بندگان خودش؟
حضرت فرمود؛
پنج نماز است در شبانه روز.
گفتم؛ آیا خداوند آنها را در قرآن بیان فرموده یا نه؟
حضرت فرمود؛
بلی! خداوند بر پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود؛ « أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلَى غَسَقِ اللَّيْل »، و مراد از دلوک آفتاب زوال آن است که ظهر باشد و در بین دلوک آفتاب تا به تاریکی شب چهار نماز است و آنها را بیان فرموده، و وقت آنها را تعیین نموده، و مراد از غسق شب نصف شب است ؛
و بعد از آن فرموده؛ « وَقُرْآنَ الْفَجْرِ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كَانَ مَشْهُودًا » و نماز نزدیکی صبح نماز پنجم است.
فرمود؛ و ایضاً در وقت نمازها فرموده؛ « وَأَقِمِ الصَّلَاةَ طَرَفَيِ النَّهَارِ » و دو طرف روز نماز صبح و مغرب است؛ « وَزُلَفًا مِنَ اللَّيْلِ » نماز عشاء است.
و ایضاً فرموده؛ « حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصَّلَاةِ الْوُسْطَى » بقره آیه ۲۳۹؛ و مراد از آن نماز ظهر است و آن اول نماز است که حضرت پیغمبر صلی الله علیه و آله آن را به جای آورده است و آن در وسط روز است؛ و نیز وسط دو نماز روز است که نماز صبح و نماز عصر باشد ؛
و در قرائت ائمه علیه السلام؛ « حَافِظُوا عَلَى الصَّلَوَاتِ وَالصَّلَاةِ الْوُسْطَى وَ صَّلوةِ الْعَصْرِ وَقُومُوا لِلَّهِ قَانِتِينَ » و از نماز عصر اسم برده و این آیه نازل شد در روز جمعه و آن حضرت علیه السلام در سفر بوده و قنوت بجا آورد در آن نماز جمعه و نماز جمعه را در سفر و حضر دو رکعت قرار داده و از برای حاضر که مسافر نبوده دو رکعت علاوه کرده در غیر روز جمعه و آن دو رکعت را در نماز جمعه برداشته از جهت وجود دو خطبه در نماز جمعه وقتی که با پیشنماز بگذارد و کسی که در روز جمعه با پیشنماز نماز نگذارد پس آن کس چهار رکعت بجا بیاورد مثل نماز ظهر سایر روزها.
کافی ج ۳ ص ۲۷۱ یا ۱۵۲ ب ۱۶۹ ح ۱
فقیه ج ۱ ص ۱۲۴ یا ۲۸۵ ح ۶۰۰
تهذیب ج ۲ ص ۲۴۱ ح ۹۵۴
علل الشرایع ص ۳۵۴ ح ۱
معانی الأخبار ص ۳۳۲
وسائل الشیعه ج ۴ ص ۱۰
استبصار ج ۱ ص ۲۲۴ ب ۱۶
و در تهذیب از ابن زراره روایت کرده که از حضرت صادق علیه السلام سوال کردم؛
از آیه « أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلَى غَسَقِ اللَّيْل ».
حضرت فرمود؛
خداوند چهار نماز واجب کرده در این آیه و اول وقت آنها از زوال آفتاب است تا بر نصف شب و وقت دو نماز از آنها از اول ظهر است تا به غروب آفتاب، مگر این که نماز ظهر قبل از نماز عصر است و دو نماز از آنها از اول غروب آفتاب است تا به نصف شب مگر این که نماز مغرب قبل از نماز عشاء است.
اسرا آیه ۷۸
تهذیب ج ۲ ص ۲۵ ح ۷۶
و در فقیه و تهذیب از زراره روایت کرده اند که حضرت باقر علیه السلام فرمود؛
زمانی که زوال آفتاب شد داخل میشود وقت نماز ظهر و عصر هر دو باهم و وقتی که غروب آفتاب شد داخل میشود وقت نماز مغرب و عشاء.
فقیه ج ۱ ص ۱۴۰ یا ٣٢۵ ح ۶۴۸
تهذیب ج ۲ ص ۱۹ ح ۵۴
وسائل الشیعه ج ۴ ص ۱۲۵
و در کافی و تهذیب از ابن ابوعمیر روایت کرده اند که حضرت صادق علیه السلام فرمود؛
وقت غروب آفتاب و واجب شدن افطار آن است که روی به قبله ایستاده باشی و آن سرخی که در طرف مشرق است از بالای سر تو به طرف مغرب بگذرد و در این وقت قرص آفتاب غایب شده و افطار حلال گردیده.
کافی ج ۴ ص ۱۰۰ یا ۶١ ب ۶۴ ح ۱
تهذیب ج ۴ ص ۱۸۵ ح ۵۱۶
وسائل الشیعه ج ۱۰ ب ۵٢ ص ۱۲۴ ح ١٣٠١۴
و در تهذیب و استبصار از زراره روایت کرده که حضرت باقر علیه السلام فرمود؛
وقت نماز صبح از اول طلوع صبح است تا به طلوع آفتاب.
تهذیب ج ۲ ص ۳۶ ح ۱۱۴
استبصار ج ۱ ص ۲۷۵ ح ۹۹۸
وسائل الشیعه ج ۴ ص ۲۰۸ ح ۴٩٣٨
و ایضاً از عمار روایت کرده که حضرت صادق علیه السلام فرمود؛
زمانی که کسی به خواب رفت و یا این که یک شغلی او را مانع شد از نماز صبح در اول طلوع صبح در نماز واجب پس آن کس نماز را از اول طلوع صبح تا به طلوع آفتاب بجا آورد و اگر یک رکعت نماز صبح را بگذارد و در رکعت دوم آفتاب طلوع نماید، نماز را تمام کند و نماز او جایز است.
تهذیب ج ۲ ص ۳۸ ح ۱۲۰
استبصار ج ۱ ص ۲۷۶ ح ۱۰۰۰
وسائل الشیعه ج ۴ ص ۲۰۸ ح ۴٩٣٩
و ایضاً در تهذیب و استبصار از اصبغ بن نباته روایت کرده که حضرت امیرالمومنین علیه السلام فرمود؛
هر که از نماز صبح یک رکعت قبل از طلوع آفتاب درک بکند، پس او تمام نماز صبح را درک کرده است.
تهذیب ج ۲ ص ۲۱۷
استبصار ج ۱ ص ۲۷۵ ح ۹۹۹
وسائل الشیعه ج ۴ ص ۲۱۷ ح ۴٩۶٠
✍ و در این احادیث بیان فرمودند اول وقت نماز ظهر و عصر را که زوال آفتاب است و آخر وقت آنها را که غروب آفتاب باشد و هکذا اول وقت نماز صبح را که طلوع صبح است و آخر آن را که طلوع آفتاب است و همچنین اول وقت نماز مغرب و عشاء را که غروب آفتاب باشد و این پنج وقت، همه واضح و حسی و جمیع مردمان آنها را میدانند و می بینند از اطفال و زنان و عالم و جاهل و دانا و نادان.
✍ و اما نصف شب که در حدیث زراره و ابن زراره آن را آخر وقت نماز مغرب و عشاء قرار داده، پس نصف شب واضح و حسی نیست و اغلب مردمان آن را نمیدانند؛ مگر بعضی از اهل نجوم، و چیزی که اغلب مردمان آن را ندانند و نفهمند چه طور میشود که عوام و زنان و مردمان نادان به شناختن آن مأمور شوند.
✍ پس به قرینه این پنج وقت واضح برای اول نمازها و آخر آنها باید مراد از نصف شب در آن احادیث وقت فضیلت نماز مغرب و عشاء باشد، چنانکه در جمله احادیث وقت نماز مغرب و عشاء را ثلث شب و بلکه ربع شب قرار داده و چنانکه احادیث ربع شب و ثلث شب بیان وقت فضیلت است و هکذا احادیث نصف شب وقت فضیلت میشود و علاوه بر این در چند حدیث صحیح بیان فرموده اند که حایض اگر قبل از طلوع صبح پاک شود باید نماز مغرب و عشاء را بجا آورد چنانکه ؛
چنانکه در تهذیب و استبصار از ابوصباح روایت کرده که حضرت صادق علیه السلام فرمود؛
وقتی که زن حایض پاک شد قبل از طلوع صبح، نماز مغرب و عشاء را به جای آورد و اگر قبل از غروب پاک شد، نماز ظهر و عصر را به جا آورد.
تهذیب ج ۱ ص ۳۹۰ ح ۱۲۰۳
استبصار ج ۱ ص ۱۴۳ ح ۴۸۹
وسائل ج ۲ ص ۳۶۳ ح ٢٣٧٢
و ایضاً از عبد الله بن سنان روایت کرده که حضرت صادق علیه السلام فرمود؛
زمانی که زن حایض قبل از غروب پاک شد، نماز ظهر و عصر را به جا آورد و اگر در آخر شب پاک گردید، نماز مغرب و عشاء را میگذارد.
تهذیب ج ۱ ص ۳۹۰ ح ۱۲۰۴
استبصار ج ۱ ص ۱۴۳ ح ۴۹۰
وسائل ج ۲ ص ۳۶۴ ح ٢٣٧۵
و ایضاً از داود دجاجی روایت کرده که حضرت باقر علیه السلام فرمود؛
زمانی که زن حایض قبل از غروب پاک شد، نماز ظهر و عصر را به جا آورد و هرگاه در آخر شب پاک شد ، نماز مغرب و عشاء را میگذارد.
تهذیب ج ۱ ص ۳۹۰ ح ۱۲۰۵
استبصار ج ۱ ص ۱۴۳ ح ۴۹۱
وسائل ج ۲ ص ۳۶۴ ح ٢٣٧۶
و ایضاً ابن حنظله روایت کرده که حضرت کاظم علیه السلام فرمود؛
وقتی که حایض قبل از طلوع صبح پاک شد، نماز مغرب و عشاء را میگذارد و اگر قبل از غروب پاک گردید ، نماز ظهر و عصر را به جا آورد.
تهذیب ج ۱ ص ۳۹۱ ح ۱۲۰۶
استبصار ج ۱ ص ۱۴۴ ح ۴۹۲
وسائل ج ۲ ص ۱۶۴ ح ۲۳۷۷
✍ و از این احادیث معلوم میشود که چنانکه وقت نماز ظهر و عصر تا به غروب است و هکذا وقت نماز مغرب و عشاء تا به طلوع صبح است و اگر اینطور نباشد باید وقت نماز ظهر و عصر نیز تا به غروب نشود.
✍و در دلیل بودن این احادیث بر این که وقت نماز مغرب و عشاء تا به صبح است اشکال ندارد و بالاتر از اینها چند حدیث صحیح دیگر است.
چنانکه از عبد الله بن سنان در تهذیب به سند صحیح روایت کرده که حضرت صادق علیه السلام فرمود؛
اگر کسی بخوابد و یا فراموش بکند نماز مغرب و عشاء را پس اگر بیدار شود قبل از صبح به مقداری که هر دو نماز را بگذارد، هر دو را بجا آورد و اگر خوف داشته باشد از طلوع صبح قبل از هر دو نماز، پس او نماز عشاء را بگذارد.
تهذیب ج ٢ ص ٢٧٠ ح ١٠٧۶
استبصار ج ۱ ص ٢٨٨ ح ١٠۵٣
وسائل ج ۴ ص ٢٨٨ ح ۵١٨٢
و ایضاً از ابوبصیر روایت کرده که حضرت صادق علیه السلام فرمود؛
که اگر شخصی بخوابد و نماز مغرب و عشاء را نگذارد و یا اینکه فراموش بکند هر دو نماز را، پس اگر قبل از طلوع صبح بیدار شود و بتواند هر دو را بجا آورد، باید نماز مغرب و عشاء را بگذارد، و اگر خوف داشته باشد از طلوع صبح ، پس شروع بکند بر نماز عشاء .
تهذیب ج ٢ ص ٢٧٠ ح ١٠٧٧
استبصار ج ۱ ص ٢٨٨ ح ١٠۵۴
وسائل ج ۴ ص ٢٨٨ ح ۵١٨١
و از عبید ابن زراره روایت کرده که حضرت صادق علیه السلام فرمود؛
نماز فوت نمیشود از کسی که اراده‌ی نماز داشته باشد و فوت نمیشود نمازهای روز تا این که آفتاب غروب نماید و فوت نمیشود نمازهای شب تا این که صبح طلوع نماید و فوت نمیشود نماز صبح تا این که آفتاب طلوع نماید.
فقیه ج ۱ ص ٣۵۵ یا ۵۵٢ ح ١٠٣٠
تهذیب ج ٢ ص ٢۵۶ ح ١٠١۵
✍ و دلالت این سه حدیث از احادیث سابقه زیادتر است بر این که وقت نماز مغرب و عشاء تا طلوع صبح است. زیرا که در حدیث عبید میفرماید؛ نماز فوت نمیشود تا به طلوع صبح.
✍ و در حدیث ابن سنان و ابوبصیر فرموده؛ که بعد از بیدار شدن، اگر وقت هر دو نماز را دارد، اول نماز مغرب را بگذارد و بعد از آن نماز عشاء را و اگر وقت ندارد، نماز عشاء را بگذارد و مغرب را بعد از نماز صبح قضا بکند.
✍ و بعض علماء این احادیث مذکوره را حمل بر تقیه کرده اند و بعض دیگران حمل بر مضطر و صاحب عذر نموده اند و هر دو حمل بدون دلیل است. زیرا که این دو حمل اگر در این احادیث جاری شود در وقت نماز ظهر و عصر نیز میآید و باید بنابراین وقت ظهر و عصر تا به غروب نباشد و این خلاف جمیع احادیث است و لازم میشود که وقت نماز ظهر و عصر تا به غروب تقیه باشد و یا از برای صاحبان عذر شود.
✍ و این مسئله را حقیر در کتاب اثنی عشریه با تفصیل بیان کردم.