احکام مکان نمازگزار و آداب نماز در مسجد و حرم اهل بیت (ع)

ماده بیست و یکم در مکان نمازگزار و حکم آن است؛

آیات شریفه در باب مکان نمازگزار

قال الله ^تعالی؛ « وَمَسَاجِدُ يُذْكَرُ فِيهَا اسْمُ اللَّهِ كَثِيرًا »

یعنی؛« در مساجد نام خداوند یاد میشود در اغلب اوقات که وقت نماز است.»

• سوره حج آیه ۴٠

و ایضاً قال الله ^تعالی ؛ « وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَسَاجِدَ اللَّهِ أَنْ يُذْكَرَ فِيهَا اسْمُهُ وَسَعَى فِي خَرَابِهَا أُولَئِكَ مَا كَانَ لَهُمْ أَنْ يَدْخُلُوهَا إِلَّا خَائِفِينَ »

یعنی؛ « کدام کس ظالمتر است و ظلم او بیشتر است از آن کسی که منع نماید از یاد کردن خداوند در مساجد و سعی بکند در خراب شدن آنها و یاد نکردن اسم خداوند در آنها و آن منع کنندگان از مساجد داخل نمیشوند بر آنها بعد از این عمل ایشان مگر در حال خوف و ترس از مسلمانان و نمازگزاران.»

• سوره بقره آیه ١١۴

◈و ایضاً قال الله ^تعالی؛ « مَا كَانَ لِلْمُشْرِكِينَ أَنْ يَعْمُرُوا مَسَاجِدَ اللَّهِ شَاهِدِينَ عَلَى أَنْفُسِهِمْ بِالْكُفْرِ أُولَئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ وَفِي النَّارِ هُمْ خَالِدُونَ ✴ إِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَلَمْ يَخْشَ إِلَّا اللَّهَ فَعَسَى أُولَئِكَ أَنْ يَكُونُوا مِنَ الْمُهْتَدِينَ »

یعنی؛« تعمیر کردن مساجد کار مشركان نیست در حالی که بر نفس خودشان شهادت میکنند بر کفر و اعمال آنها باطل است و همیشه در دوزخند از جهت کافر شدن آنها بر آیات خداوند و بر پیامبر ^{صلی الله علیه و آله} او و بدرستی که تعمیر میکند مساجد خداوند را آن کسی که به خداوند و روز قیامت ایمان داشته باشد، و نماز را اقامه نماید و زکات مال خود را بدهد، و به غیر از خداوند از کسی نترسد، و از گناه خودش بترسد، نه از دیگران، پس این تعمیر کنندگان مساجد را خداوند از جمله هدایت یافته‌گان قرار میدهد.»

• سوره توبه آیات ١٧، ١٨

و ایضاً قال الله تعالی؛ « وَأَنَّ الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ فَلَا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَدًا »

یعنی؛« به درستی که مساجد مختص است به خداوند و به کسی اختصاص ندارد که بگوید فلان مسجد مال و حق من است، پس شما نیز با خداوند کسی را در مساجد شریک قرار ندهید.»

• سوره جن آیه ١٨

✍و این چهار آیه در خصوص مساجد است، و چون که مساجد محل نماز و جای عبادت و یاد کردن خداوند بوده، لهذا در این آیات شریفه مساجد را خداوند به خودش نسبت داده است، و « الْمَسَاجِدَ لِلَّهِ » فرموده و تعمیر کنندگان را تمجید و از هدایت یافته گان قرار داده، و منع کنندگان از مساجد را ظالمتر و خراب کنندگان آنها حساب کرده و تعریف و تمجید مساجد از این بالاتر نمیشود، و زمانی که محل نماز اینطور شد پس خود نماز چگونه خواهد شد؟!!!

احادیث در بیان احترام و تعظیم مساجد

و در علل الشرایع از ابوبصیر روایت کرده که از حضرت صادق ^{علیه السلام} سوال کردم؛

که علت تعظیم مساجد چیست؟

حضرت فرمود؛ که مردمان مأمور شده اند بر تعظیم کردن مسجد ها از جهت این که آنها خانه های خداوند است در زمین.

• علل الشرايع ج 2 ص ٣١٨ ح 1 | وسائل ج ۵ ص ٢٩٧ ح ١

احادیث در مورد فضیلت نماز در مساجد

و در فقیه و تهذیب و ثواب الأعمال و کتاب محاسن و نهایه از حضرت صادق ^{علیه السلام} از حضرت امیرالمومنین ^{علیه السلام} روایت کرده اند که فرمود؛

نماز در بیت مقدس مقابل است با هزار نماز و در مسجد جامع با یکصد نماز و در مسجد محله با بیست و پنج نماز و در مسجد بازار با دوازده نماز.

• فقیه ج ۱ ص ٢٣٣ ح ٧٠٢ | تهذیب ج ۳ ص ٢۵٣ ح ۶٩٨ | ثواب‌الأعمال ص 30 | محاسن ج 1 ص ۵۵ ح 84 | نهایه ص ١٠٨

و مرحوم شیخ مفید در مقنعه از حضرت صادق ^{علیه السلام} روایت کرده؛

که نماز در مسجد جامع مقابل است با یکصد نماز.

• مقنعه ص 159

و در فقیه و علل الشرایع و ثواب‌الأعمال روایت کرده در تورات نوشته شده که خداوند ^{جل جلاله} فرموده؛

خانه های من در زمین مساجد است و خوشا به حال کسی که در منزل خود وضوء و یا غسل بجای آورد و مرا در خانه ی خودم زیارت نماید و به زیارت شده لازم است اکرام زیارت کننده و بشارت بدهید به آن کسانی که در تاریکی شب به مساجد میروند که از برای ایشان در روز قیامت نور روشن خواهد شد.

• فقیه ج ۱ ص ٢٣٩ ح ٧٢٠ | المحاسن ج 1 ص 47 ح 65 | ثواب الاعمال ص 26

و در تهذیب از ابراهیم روایت کرده که به حضرت صادق ^{علیه السلام} گفتم ‌‌؛

که نماز را به جماعت بگذاریم در منزل خودمان با کسی که از ما است و یا در مسجد تنها نماز بگذاریم کدام یکی خوب است در نزد شما ؟

حضرت فرمود؛ نماز گذاردن در مسجد خوبتر است.

• تهذیب ج ۳ ص 2۶١ ح ٧٣۴

و در کتاب مجالس و اخبار از زریق روایت کرده که حضرت صادق ^{علیه السلام} فرمود؛

نماز جماعت در منزل خودت مقابل است با بیست و چهار نماز، و نماز جماعت در مسجد مقابل است با چهل و هشت نماز، و نماز در مسجد مضاعف میشود و یک رکعت در مسجد حرام مقابل است با هزار نماز در سایر مساجد و نماز در مسجد که تنها بگذارد با بیست و چهار نماز مقابل است در غیر مسجد و نماز در منزل خود بدون جماعت هیچ و پوچ است و به سوی خداوند نمیرود و هر که در خانه خودش با جماعت نماز بگذارد و از مسجد اعراض نماید نماز او و آن کسانی که با او نماز میگذارد فایده ندارد مگر این که علت داشته باشد.

• امالی طوسی ص 696 ح 1486

احادیث در مورد تعمیر مسجد

و ایضاً مرحوم صدوق در آن کتاب روایت کرده که حضرت پیغمبر ^{صلی الله علیه و آله} بر ابوذر فرموده؛

هر که خداوند را اجابت نماید و مساجد خداوند را تعمیر بکند، ثواب آن کس جنت است.

ابوذر عرض کرد؛ چطور مسجد را تعمیر بکند؟

حضرت فرمود؛ صوت خود را بلند نکند و حرف باطل نگوید و بیع و شراء ننماید و لغو را در مسجد ترک بکن مادامی که در مسجد باشی و اگر ترک نکنی، پس در قیامت نفس خود را ملامت بکن.

• وسائل ج ۵ ص ٢٣٣ ح 6421

احادیث در مورد احترام مساجد

و در کافی از ابوبصیر روایت کرده که از حضرت صادق ^{علیه السلام} سوال کردند؛

از خوردن سیر و پیاز و کاور؟

حضرت فرمود؛ عیب ندارد پخته ونا پخته ی آنها و تداوی نمودن با سیر ولکن هر که سیر بخورد او به مسجد نرود.

• کافی ج ۶ ص ٣٧۵ ح ٢

و در علل الشرایع و محاسن از وشاء روایت کرده اند که از حضرت صادق ^{علیه السلام} سوال کردم؛

از خوردن پیاز و کاور؟

حضرت فرمود؛ عیب ندارد پخته ی آن و نا پخته ی آن ولکن اگر آن را بخورد که بوی بد داشته باشد به مسجد نرود مبادا به کسی اذیت داشته باشد.

• علل الشرايع ج 2 ص 519 ح ٢ | محاسن ج 2 ص 512 ح 686

و در تهذیب از ابو بصیر از حضرت صادق ^{علیه السلام} روایت کرده که حضرت امیرالمومنین ^{علیه السلام} فرمود؛

هر که چیزی بد بوی بخورد که به مردمان اذیت بکند، پس او به مسجد نرود.

• تهذیب ج ۳ ص ٢۵۵ ح ٧٠٨

✍ و مثل این است حدیث أربعمائه از حضرت صادق ^{علیه السلام}؛

✍ و از این احادیث احترام مساجد معلوم میشود و بوی بدی ظاهر کردن در آن ها چقدر بد است.

✍ و از این احادیث ایضاً ظاهر میگردد که استعمال دخانیات در مساجد چطور است و بوی بد تنباکو و توتن در آنها ظاهر کردن چقدر بد است.

و در فقیه از حضرت صادق ^{علیه السلام} روایت کرده که حضرت رسول الله ^{صلی الله علیه و آله} ؛

در حدیث مناهی نهی فرموده از انداختن آب دماغ به مسجد ها.

• فقیه ج ۴ ص 3 ح ۴٩۶٨

و در ثواب‌الأعمال از حضرت صادق ^{علیه السلام} روایت کرده که حضرت رسول الله ^{صلی الله علیه و آله} فرموده؛

هر که آب دهان خود را از جهت تعظیم مساجد بلع نماید، خداوند آن آب دهان را در بدن او صحت قرار میدهد و در جسد او هر دردی که باشد شفا یابد.

• ثواب الأعمال ص ٣۴ ح ١

و در وسائل از ورام ابن ابو فراس روایت نموده که حضرت صادق ^{علیه السلام} فرموده؛

در آخر الزمان جماعتی میایند و در مسجد حلقه در حلقه مینشینند و یاد آنها دنیا میشود و دوستی دنیا و با آنها مجالست نکنید و خداوند در آنها حاجت ندارد.

• وسائل ج ۵ ص ٢١۴ ح 6364

و در کتاب خصال روایت کرده که حضرت امیرالمومنین ^{علیه السلام} فرمود؛

حریم مسجد چهل ذراع است و همسایه ی آن چهل خانه است از چهار طرف مسجد.

• خصال ج 2 ص ۵۴۴ ح ٢٠

و در کتب اربعه و محاسن از ابوعبیده روایت کرده اند که حضرت صادق ^{علیه السلام} فرمود؛

هر کس یک مسجد بنا نماید، خداوند در جنت برای او یک خانه بنا میکند.

• کافی ج ۳ ص ٣۶٨ یا ٢٨٠ ب ٢٧٣ ح ۱ | فقیه ج 1 ص 235 ح در پاورقی | تهذیب ج ۳ ص ٢۶۴ ح ٧۴٨ | محاسن ج 1 ص ۵۵ ح ٨۵

و در وسائل از ارشاد دیلمی روایت کرده که حضرت امیرالمومنین ^{علیه السلام} فرمود؛

که در مسجد جامع نشستن برای من خوب تر است از بودن در جنت، زیرا که در بودن من در جنت رضای من است و در بودن من در مسجد رضای خداوند است.

• وسائل ج 5 ص ١٩٩ ح 6325 | ارشاد القلوب دیلمی ج 2 ص ٢١٨

و مرحوم صاحب تهذیب در امالی خود از فضل روایت کرده؛

ای فضــل به مسجد نمیرود از هر قبیله، مگر پیشوای ایشان و از هر اهل بیت مگر نجیب تر ایشان؛ ای فضــل کسی از مسجد باز نمیگردد مگر به سه خصلت؛ یا دعا به خودش میکند که خداوند او را بر جنت میبرد، و یا دعا در حق او میکنند و خداوند بلا را از او دفع میکند، و یا یک برادر دینی برای خودش اخذ مینماید .

• امالی طوسی ج ١ ص ۴٧ ح ۵٧

و در تهذیب و صدوق در فقیه و خصال و ثواب الأعمال و مجالس و برقی در محاسن از اصبغ بن نباته روایت کرده اند که حضرت امیر المؤمنین ^{علیه السلام} میفرمود؛

که هر که به مسجد برود بر یکی از هشت فایده میرسد؛ یا یک برادر دینی؛ و یا یک علم تازه، و یا یک آیه یاد میگیرد، و یا یک کلمه میشنود دلالت میکند بر هدایت او، و یا یک رحمت از خداوند به او میرسد، و یا یک کلمه که او را رد بکند از ضلالت، و یا ترک میکند یک گناه را از جهت خوف خداوند و یا از جهت حیا کردن.

• فقیه ج ۱ ص 237 ح ٧١٣ | تهذیب ج ۳ ص ٢۴٨ ح ۶٨١ | نهایه ص ١٠٧ | خصال ج 2 ص ۴٠٩ ح ١٠ | ثواب الاعمال ص 27 | امالی صدوق ص 389 ح 16 | محاسن ج 1 ص ۴٨ ح ۶۶

احادیث در مورد همسایگان مساجد

و در تهذیب و قرب الإسناد از حضرت باقر ^{علیه السلام} روایت کرده اند که حضرت امیر المؤمنین ^{علیه السلام} فرموده؛

که نماز نیست برای کسی که از همسایگان مسجد است که نماز فریضه را در مسجد نگذارد در فرضی که فراغت دارد و صحت بدن داشته.

• تهذیب ج ۳ ص ٢۶١ ح ٧٣۵

و صاحب تهذیب در کتاب مجالس و اخبار از زریق روایت کرده که حضرت صادق ^{علیه السلام} فرمود؛

مساجد شکایت نمودند به خداوند از آن کسانی که به مساجد حاضر نمیشوند از همسایگان مسجدها پس خداوند وحی کرد که به عزت و جلال خودم قسم یاد میکنم که نماز آنها را قبول نمیکنم و عدالت آنها در میان مردمان ظاهر نمیشود و رحمت من به آنها نمیرسد و در جنت در جوار من نمی شوند.

• امالی طوسی ج ١ ص 696 ح 1485

و نیز از زریق روایت کرده که حضرت صادق ^{علیه السلام} فرمود ؛

که هر که در خانه خود نماز جماعت گزارد و از مساجد اعراض بکند پس نماز او چیزی نیست و نماز آن کسانی که با او نماز گزارده اند نیز چیزی نیست مگر از جهت علتی که منع  بکند از رفتن به مسجد.

• قواعد الاسلام ص 74 | امالی طوسی ج ١ ص 696 ح 1486

و در فقیه روایت کرده که حضرت رسول الله ^{صلی الله علیه و آله} فرموده؛

زمانی که زمین گل آلود شد، پس نماز مردمان در خانه های خودشان باشد.

• فقیه ج ۱ ص 377 ح ١٠٩٩

✍و این حدیث و حدیث زریق دلالت کرده که نماز در وقت عذر و در زمان باران و گل آلود شدن زمین در خانه و در هر جا عیب ندارد.

چنانکه مرحوم محقق در کتاب معتبر روایت کرده که حضرت رسول الله ^{صلی الله علیه و آله} فرموده؛

خداوند زمین را برای من محل نماز قرار داده و خاک را باعث طهارت نموده که شخص جنب بر خاک تیمم میکند و در هر جای که وقت نماز شد نماز میگذارم.

• معتبر ص ١۵٨

✍و مثل این است احادیث دیگر.

احادیث در بیان نماز در جای غصبی

✍و از این احادیث معلوم میشود که نماز در هر جا جایز است مادامی که ضرر به کسی نرسد و غصب نباشد.‌

چنانکه در تحف العقول و بشارت المصطفى روایت کرده اند که حضرت امیر المؤمنین ^{علیه السلام} به کمیل فرمود؛

ای کمیل! نظر بکن بر آن لباس و بر آن مکان که در آنها نماز میگذاری، مبادا با وجه صحیح نباشد و حلال نشود، پس نماز قبول نمیشود.

• تحف العقول ص ١٧۴ | بشارة المصطفى ص ٢٨

و در کافی و فقیه از حضرت صادق ^{علیه السلام} روایت کرده اند که حضرت رسول الله ^{صلی الله علیه و آله} فرموده؛

در نزد هر کس امانت باشد به صاحب آن برساند و حلال نیست خون و مال شخص مسلمان مگر با طیب نفس خودش.

• کافی ج 7 ص 274 ح 5 | فقیه ج 4 ص 92 ح 5151

✍و مثل این است احادیث دیگر.

ودر علل الشرایع از فضیل روایت کرده که حضرت باقر ^{علیه السلام} فرمود؛

نام مکه از این جهت مکه شده که مرد و زن با هم در چپ و راست یکدیگر نماز میگذارد و در آنجا عیب ندارد و در سایر بلاد کراهت دارد.

• علل الشرايع ج 2 ص ٣٩٧ ب ١٣٧ ح ۴

و در تهذیب از جمیل روایت کرده که به حضرت صادق ^{علیه السلام} گفتم؛

که مرد نماز میگذارد و زن در پیش روی او نماز میگذارد.

حضرت فرمود؛ عیب ندارد.

• تهذیب ج ٢ ص ٢٣٢ ح ٩١٢

✍و از این ها معلوم میشود کراهت نماز مرد در وقتی که زن نیز مقدم باشد و نماز بگذارد.

آداب نماز در حرم امامان ^{علیهم السلام}

و در تهذیب و احتجاج از حمیری روایت کرده اند که نوشت به حضرت صاحب الزمان ^{علیه السلام}؛

که شخصی قبور حضرات ائمه ^{علیهم السلام} را زیارت میکند، آیا جایز است که به قبر سجده نماید یا نه و در پشت قبر نماز بگذارد و قبر را قبله قرار بدهد و یا در بالای سر قبر و یا در طرف پای فبر نماز گذارد و یا بر قبر مقدم باشد و قبر در پشت سر نمازگزار باشد و یا جایز نیست؟

پس در جواب نوشته بود؛ که سجده به قبر در نمازها جایز نیست و بلکه طرف راست روی خود را به قبر میگذارد و نماز باید در پشت قبر باشد و در طرف راست و چپ امام ^{علیه السلام} نباشد و با امام ^{علیه السلام} مساوی نشود، زیرا که به امام ^{علیه السلام} مقدم و مساوی نمیشود.

• تهذیب ج ٢ ص ٢٢۸ ح ٨٩٨ | احتجاج ج 2 ص 487

و در فقیه روایت کرده؛

حضرت رسول الله ^{صلی الله علیه و آله} در مسجد در حال نماز آب دماغ کسی را دید که در پیش روی خود بود و نماز را گذاشت و رفت و آن آب دماغ را از مسجد رفع نمود و پشت سر برگشت و از آن جایی که گذاشته بود بنا گذاشت و نماز خود را اتمام کرد.

و حضرت صادق ^{علیه السلام} بعد از بیان این حدیث فرمود؛ که این حدیث باز میکند درهای بسیار را در نماز .

✍ یعنی ؛ در اثناء نماز چند قدم رفتن و بازگشتن و در این بین یک عبادت کردن و بعد از آن بنا گذاشتن به نماز سابق عیب ندارد و عبادت در اثناء عبادت هر چندی که نماز باشد ضرر ندارد و این تعلیم است که یاد داده.

• فقیه ج ١ ص ٢٧٧ ح ٨۵١